8 z 19

Wildlife Photographer of the Year 2023 rozstrzygnięty! Zobacz najlepsze zdjęcia przyrodnicze

<strong>“The dead river”, fot. Joan de la Malla, Hiszpania <br/> Zwycięzca w kategorii “Wetlands - The Bigger Picture” </strong><br /><br /> Widok z lotu ptaka na zanieczyszczoną rzekę Ciliwung wijącą się przez stolicę Indonezji, Dżakartę. Joan wracał do tego miejsca przez kilka dni, aby trafić w moment, w którym mniejsze zanieczyszczenie powietrza pozwalało na uzyskanie wyraźnego widoku. Jego zdjęcie dokumentuje jedną z najbardziej zanieczyszczonych rzek na świecie i ilustruje rosnący globalny problem zanieczyszczenia rzek. Plastikowe śmieci, odpady, nawozy rolnicze i przemysłowe duszą rzekę Ciliwung. W rezultacie mieszkańcy Dżakarty muszą wykorzystywać wody gruntowe do picia. Doprowadziło to do osiadania terenu i podtapiania miasta. <br /><br /> Lokalizacja: Rzeka Ciliwung, Dżakarta, Indonezja <br/> Szczegóły techniczne: DJI Mavic 2 Pro + Hasselblad L1D-20c + obiektyw 28 mm f2.8; 1/25 s; f/6.3; ISO 100
“The dead river”, fot. Joan de la Malla, Hiszpania
Zwycięzca w kategorii “Wetlands - The Bigger Picture”

Widok z lotu ptaka na zanieczyszczoną rzekę Ciliwung wijącą się przez stolicę Indonezji, Dżakartę. Joan wracał do tego miejsca przez kilka dni, aby trafić w moment, w którym mniejsze zanieczyszczenie powietrza pozwalało na uzyskanie wyraźnego widoku. Jego zdjęcie dokumentuje jedną z najbardziej zanieczyszczonych rzek na świecie i ilustruje rosnący globalny problem zanieczyszczenia rzek. Plastikowe śmieci, odpady, nawozy rolnicze i przemysłowe duszą rzekę Ciliwung. W rezultacie mieszkańcy Dżakarty muszą wykorzystywać wody gruntowe do picia. Doprowadziło to do osiadania terenu i podtapiania miasta.

Lokalizacja: Rzeka Ciliwung, Dżakarta, Indonezja
Szczegóły techniczne: DJI Mavic 2 Pro + Hasselblad L1D-20c + obiektyw 28 mm f2.8; 1/25 s; f/6.3; ISO 100
<strong>“Last breath of autumn”, fot. Agorastos Papatsanis, Grecja <br/> Zwycięzca w kategorii “Plants and Fungi” </strong><br /><br /> Agorastos Papatsanis sfotografował grzyba uwalniającego zarodniki w lesie. Od dawna zafascynowany grzybami, Agorastos użył swojego srebrnego parasola fotograficznego, aby zapobiec zamoczeniu aparatu i przykrył starannie lampę błyskową plastikową torbą. Kolorowe akcenty pochodzą z załamania światła przechodzącego przez obciążone zarodnikami prądy powietrza i deszcz. Czubajka kania uwalnia zarodniki z blaszek pod kapeluszem. Miliardy maleńkich zarodników przemieszczają się - zwykle niewidoczne - w prądach powietrza. Niektóre z nich lądują tam, gdzie jest wilgoć i pożywienie, umożliwiając im rozwój. <br /><br /> Lokalizacja: Góra Olimp, Pieria, Grecja <br/> Szczegóły techniczne: Nikon D810 + Nikkor AF-S Micro 105 mm f/2.8G IF-ED VR; 1/40 s; f/36; ISO 500; lampa błyskowa Godox + wyzwalacz; mini statyw Leofoto
<strong>“Life on the edge”, fot. Amit Eshel, Izrael <br/> Zwycięzca w kategorii “Animals in their Environment” </strong><br /><br /> Amit Eshel był świadkiem dramatycznego starcia dwóch koziorożców nubijskich na klifie. Po dotarciu do punktu widokowego na szczycie, Amit powoli podkradł się bliżej, aby uchwycić starcie na dramatycznym tle używając szerokokątnego obiektywu. Walka trwała około 15 minut, zanim jeden z samców poddał się. Pojedynek zakończył się bez poważnych obrażeń. W czasie poprzedzającym okres godowy część sierści samców ciemnieje a ich kark staje się bardziej umięśniony. W trakcie potyczek rywale podnoszą się na tylnych łapach i zderzają się głowami. Czasami łamią się przy tym ich rogi. <br /><br /> Lokalizacja: Pustynia Zin, Izrael <br/> Szczegóły techniczne: Canon EOS R5 + Canon RF 24-70 mm f/2.8L IS USM przy 45 mm; 1/800 s; f/8; ISO 500
<strong>“Whales making waves”, autor: Bertie Gregory, Wielka Brytania <br/> Zwycięzca w kategorii “Behaviour: Mammals” </strong><br /><br /> Gregory sfotografował stado orek, które przygotowują się do ataku na fokę Weddella. Bertie odbył dwie miesięczne wyprawy w poszukiwaniu orek. "Spędziliśmy każdą minutę na dachu łodzi, skanując otoczenie" - wspomina. Po walce z silnym wiatrem i mrozem udało mu się uchwycić to niezwykłe zdarzenie za pomocą drona. Orki na zdjęciu należą do grupy, specjalizującej się w polowaniu na foki poprzez nacieranie w kierunku lodu, tworząc falę, która zmywa fokę z kry. Wraz z rosnącymi temperaturami, które topią kry lodowe, foki spędzają więcej czasu na lądzie. Z tego powodu ta strategia polowania u orek może zaniknąć. <br /><br /> Lokalizacja: Półwysep Antarktyczny, Antarktyda <br/> Szczegóły techniczne: DJI Mavic 2 Pro + Hasselblad L1D-20c + 28 mm f/2.8; 1/120 s; f4; ISO 100
<strong>“Owls' road house”, fot. Carmel Bechler, Izrael <br/> Zwycięzca w kategorii “15-17 lat” </strong><br /><br /> Carmel Bechler odkrył płomykówki w opuszczonym betonowym budynku w pobliżu ruchliwej drogi. Prowadził obserwacje wraz z ojcem wykorzystując rodzinny samochód jako kryjówkę. Aby uchwycić na zdjęciu smugi świateł przejeżdżających samochodów Carmel użył długich czasów naświetlania. Izrael ma największą populację tych sów na świecie. W ramach krajowego projektu budowano budki lęgowe w pobliżu pól uprawnych, zachęcając sowy do gniazdowania. Ponieważ te drapieżniki polują na gryzonie, które zjadają nasiona i uprawy, takie rozwiązanie zmniejszyło zużycie pestycydów. <br /><br /> Lokalizacja: Hof HaSharon, Izrael <br/> Szczegóły techniczne: Nikon D7500 + Tamron 18-200 mm f/3.5-6.3 Di II VC; 1,3 s; f/4,8; ISO 4000
<strong>“Out of the blue”, fot. Ekaterina Bee, Włochy <br/> Zwycięzca w kategorii “11-14 lat” </strong><br /><br /> Ekaterina Bee dzieli się swoim intymnym spotkaniem z delfinami butlonosymi. Podróż Ekateriny na zachodnie wybrzeże Szkocji była pełna spotkań z dziką przyrodą, ale delfiny butlonose były nieoczekiwaną niespodzianką. Wykonała to zdjęcie z łodzi. Kadr podkreśla wzory na powierzchni wody utworzone przez ruchy delfinów. Delfiny butlonose występują w oceanach na całym świecie, z wyjątkiem regionów polarnych. Żyjąc w małych grupach, są zwierzętami wysoce społecznymi i jednymi z najlepszych drapieżników morskich żyjących w wodach Szkocji. <br /><br /> Lokalizacja: Portree, Isle of Skye, Szkocja, Wielka Brytania <br/> Szczegóły techniczne: Nikon D5600 + Nikkor AF-S DX 18-55 mm f/3.5-5.6G VR; 1/1600 s, f,4.8; ISO 320
<strong>“The tourism bulldozer”, fot. Fernando Constantino Martínez Belmar, Meksyk <br/> Zwycięzca w kategorii “Photojournalism” </strong><br /><br /> Fernando Constantino Martínez Belmar pokazuje trasę nowej turystycznej linii kolejowej. Aby dotrzeć do punktu, z którego mógł wystartować swoim dronem, Fernando pokonał cztery kilometry podziemnego systemu jaskiń. Rezultatem jego trudnej wędrówki było to zdjęcie. Finansowana przez rząd linia kolejowa łącząca ośrodki turystyczne przyniesie korzyści ekonomiczne południowo-wschodniemu Meksykowi, ale jednocześnie niszczy ekosystemy, zagraża chronionym rezerwatom i stanowiskom archeologicznym oraz wpływa na rdzenną ludność. Chociaż pociągi są bardziej przyjazną dla środowiska formą transportu, obrońcy przyrody ostrzegają przed niszczycielskimi konsekwencjami. <br /><br /> Lokalizacja: Paamul, Quintana Roo, Meksyk <br/> Szczegóły techniczne: DJI Mavic Mini 2 + obiektyw 24 mm f/2.8; 1/320 s; f/2.8; ISO 100
<strong>“Silence for the snake show”, fot. Hadrien Lalagüe, Francja <br/> Zwycięzca w kategorii “Behaviour: Birds” </strong><br /><br /> Hadrien Lalagüe został nagrodzony za swoją cierpliwość i idealny kadr z gruchaczami siwoskrzydłymi, które obserwują boa przemykającego obok. Hadrien ustawił fotopułapkę przy ścieżce w lesie deszczowym otaczającym Guiana Space Center. Spędził kolejne sześć miesięcy, chroniąc ją przed wysoką wilgotnością, mrówkami zjadającymi plastik i uszkodzeniami spowodowanymi przez kłusowników. To zdjęcie było jego nagrodą za wytrwałość. Gruchacze - nazwane tak ze względu na ich głośne nawoływania - spędzają większość czasu żerując na dnie lasu, jedząc dojrzałe owoce, owady i okazjonalnie małe węże. Dla boa dusiciela, mierzącego ponad trzy metry długości, to one mogły stanowić posiłek. <br /><br /> Lokalizacja: Guiana Space Center, między Kourou i Sinnamary, Gujana Francuska <br/> Szczegóły techniczne: Canon EOS 100D + Sigma 10-20 mm f/4-5.6 EX DC HSM przy 11 mm; 1/60 s; f/10; ISO 1600; 2x lampa błyskowa Nikon; czujnik ruchu Panasonic PIR; obudowa własnej konstrukcji
<strong>“The dead river”, fot. Joan de la Malla, Hiszpania <br/> Zwycięzca w kategorii “Wetlands - The Bigger Picture” </strong><br /><br /> Widok z lotu ptaka na zanieczyszczoną rzekę Ciliwung wijącą się przez stolicę Indonezji, Dżakartę. Joan wracał do tego miejsca przez kilka dni, aby trafić w moment, w którym mniejsze zanieczyszczenie powietrza pozwalało na uzyskanie wyraźnego widoku. Jego zdjęcie dokumentuje jedną z najbardziej zanieczyszczonych rzek na świecie i ilustruje rosnący globalny problem zanieczyszczenia rzek. Plastikowe śmieci, odpady, nawozy rolnicze i przemysłowe duszą rzekę Ciliwung. W rezultacie mieszkańcy Dżakarty muszą wykorzystywać wody gruntowe do picia. Doprowadziło to do osiadania terenu i podtapiania miasta. <br /><br /> Lokalizacja: Rzeka Ciliwung, Dżakarta, Indonezja <br/> Szczegóły techniczne: DJI Mavic 2 Pro + Hasselblad L1D-20c + obiektyw 28 mm f2.8; 1/25 s; f/6.3; ISO 100
<strong>“The tadpole banquet”, fot. Juan Jesús Gonzalez Ahumada, Hiszpania <br/> Zwycięzca w kategorii “Behaviour: Amphibians and Reptiles” </strong><br /><br /> Juan Jesús Gonzalez Ahumada fotografował, jak kijanki ropuchy ucztują na martwym wróblu. Dramat rozegrał się w pobliżu domu Juana, gdy świeżo opierzony wróbel wyleciał z gniazda na dachu sąsiada i wpadł do pobliskiego stawu, gdzie utonął. Juan musiał poczekać na odpowiedni moment, by pokazać w takiej formie kijanki i oko wróbla. Kijanki ropuchy szarej mają zróżnicowaną dietę składającą się z glonów, roślinności i małych pływających bezkręgowców. Gdy rosną, stają się bardziej mięsożerne, więc gdy trafia się taka uczta, w pełni z niej korzystają. <br /><br /> Lokalizacja: Ojén, Malaga, Hiszpania <br/> Szczegóły techniczne: Canon EOS R6 + Canon EF 100 mm f/2.8L Macro IS USM; 1/80 s; f5.6; ISO 320; pierścieniowa lampa błyskowa
<strong>“Big business” z projektu “The unprotected”, fot. Karine Aigner, USA <br/> Zwycięzca w kategorii “Photojournalist Story Award” </strong><br /><br /> Zawodnicy konkursu West Texas Big Bobcat Contest 2022 ustawiają się w kolejce, aby zważyć upolowane przez siebie rysie. To najlepiej płatny konkurs polowań na drapieżniki w USA. Wśród różnych kategorii, jedna jest przeznaczona dla najcięższego rysia. W 2022 roku zwycięzca tej kategorii zgarnął 35 530 dolarów. Karine Aigner dokumentuje coroczne zawody myśliwskie w Teksasie. Dla niektórych mieszkańców USA polowanie na dziką zwierzynę to rozrywka. W Teksasie, choć istnieją surowe przepisy dotyczące gatunków łownych, niektóre drapieżniki, takie jak rysie, pumy i kojoty, nie są objęte żadną ochroną i można je zabijać w dowolnym momencie i w dowolny sposób. W swoim projekcie Karine zagłębia się w konkursy i festiwale, które celebrują zabijanie tych niechronionych zwierząt, jednocześnie pokazując ich relacje z ludźmi. <br /><br /> Lokalizacja: Teksas, USA<br/> Szczegóły techniczne: Sony RX1R II; 1/40 s, f/8; ISO 1600
<strong>“Birds of the midnight sun”, fot. Knut-Sverre Horn, Norwegia <br/> Zwycięzca w kategorii “Urban Wildlife” </strong><br /><br /> Pisklęta mewy trójpalczastej sfotografowane w opuszczonej fabryce. Ze swojego punktu obserwacyjnego wewnątrz opuszczonej fabryki przetwórstwa rybnego, Knut-Sverre obserwował mewy opiekujące się swoimi pisklętami na parapecie. Gdy zbliżała się północ, niskie letnie słońce padało na okno, oświetlając sylwetki ptaków. Mewy trójpalczaste naturalnie gniazdują na wąskich półkach stromych nadmorskich klifów. Ostatnio ich liczba gwałtownie spadła, a niektóre z nich skierowały się do obszarów miejskich z powodu niedoborów żywności spowodowanych ociepleniem oceanów i zanieczyszczeniem. <br /><br /> Lokalizacja: Vardø, Troms og Finnmark, Norwegia <br/> Szczegóły techniczne: Canon EOS R5 + Canon RF 24-70 mm f/2.8L IS USM przy 42 mm; 1/5000 s; f/8; ISO 100
<strong>“The golden horseshoe” z projektu “The ancient mariner”, fot. Laurent Ballesta, Francja <br/> Zwycięzca w kategorii “Portfolio Award”</strong><br /><br /> Skrzypłocz (Tachypleus tridentatus) porusza się powoli w mule. Jego złoty pancerz ochronny skrywa 12 wyrostków. Nad nim znajduje się trio młodych złotawek, które czekają na jadalne kąski wyorane po jego przejściu. Laurent Ballesta wybrał się na poszukiwanie skrzypłoczów w chronionych wodach wyspy Pangatalan na Filipinach. Biolog morski i fotograf Laurent Ballesta poświęcił swoje życie badaniu oceanów. Na koncie ma serię dużych wypraw, z których każda wiązała się z naukowymi badaniami i wyzwaniami nurkowymi. Wszystkie zaowocowały bezprecedensowymi zdjęciami. Ostrogony przetrwały ponad 100 milionów lat, ale obecnie zmagają się z niszczeniem siedlisk i nadmiernymi połowami ze względu na pożywienie i krew, wykorzystywaną do opracowywania szczepionek. Jednak w chronionych wodach u wybrzeży wyspy Pangatalan jest nadzieja na jego przetrwanie. <br /><br /> Lokalizacja: Wyspa Pangatalan, Palawan, Filipiny <br/> Szczegóły techniczne: Nikon D5 + Nikkor 13 mm f/5.6; 1/25 s; f/22; ISO 800; obudowa Seacam; 2x stroboskopy Seacam
<strong>“Last gasp”, fot. Lennart Verheuvel, Holandia <br/> Zwycięzca w kategorii “Oceans: The Bigger Picture” </strong><br /><br /> Lennart Verheuvel sfotografował ostatnie chwile wyrzuconej na brzeg orki. Początkowo uratowana, wkrótce ponownie utknęła na plaży i zdechła. Późniejsze badania wykazały, że była nie tylko poważnie niedożywiona, ale także bardzo chora. Badania pokazują, że orki w wodach europejskich mają najwyższe na świecie stężenie polichlorowanych bifenyli. Te zakazane substancje chemiczne mogą utrzymywać się przez wiele lat w przewodach pokarmowych, osłabiając układ odpornościowy i zmniejszając zdolność rozrodczą wielorybów, morświnów i delfinów.<br /><br /> Lokalizacja: Cadzand-Bad, Zeeland, Holandia <br/> Szczegóły techniczne: Canon EOS R5 + Canon RF 100-500 mm f/4.5-7.1L IS USM przy 100 mm; 1/80 s; f/7.1; ISO 1250
<strong>“Alpine exposure” z projektu “The ice ibex”, fot. Luca Melcarne, Francja <br/> Zwycięzca w kategorii “Rising Star Portfolio Award” </strong><br /><br /> Aby móc wcześnie wejść na obszar występowania koziorożca, po sześciogodzinnej jeździe na nartach Luca spędził mroźną noc w tymczasowym schronisku we francuskich Alpach. Zanim wykonał ten portret koziorożca, musiał rozmrozić aparat swoim oddechem. Luca Melcarne w pełni wykorzystuje swoje umiejętności przewodnika górskiego, aby odkryć fascynujące życie alpejskich zwierząt. Urodzony u podnóża gór Vercors we Francji, Luca jest profesjonalnym przewodnikiem górskim i fotografem przyrody. Jest uzależniony od zimna. Zwycięskie portfolio przedstawia zwierzęta żyjące w Regionalnym Parku Przyrody Vercors, gdzie Luca mieszka i pracuje. Jego niezwykłe zdjęcia pokazują, że cierpliwość, wytrwałość i pasja są nieodzownymi elementami fotografii dzikiej przyrody. <br /><br /> Lokalizacja: Regionalny Park Przyrody Vercors, Rodan-Alpy, Francja<br/> Szczegóły techniczne: Nikon D850 + Nikkor AF-S 600 mm f/4E FL ED VR; 1/5000 s; f/4,5; ISO 640
<strong>“Hippo nursery”, fot. Mike Korostelev, Rosja <br/> Zwycięzca w kategorii “Underwater” </strong><br /><br /> Hipopotamica i jej dwójka potomstwa odpoczywają w płytkim jeziorze z czystą wodą. Przez ponad dwa lata Mike odwiedzał hipopotamy w tym jeziorze i wiedział, że są one przyzwyczajone do jego łodzi. Spędził z nimi zaledwie 20 sekund pod wodą - wystarczająco dużo czasu, aby zrobić to zdjęcie z bezpiecznej odległości i nie zaniepokoić matki. Hipopotamy rodzą jedno młode co dwa do trzech lat. Ich wolno rosnąca populacja jest szczególnie narażona na degradację siedlisk, suszę i nielegalne polowania na mięso i kość słoniową z ich zębów. <br /><br /> Lokalizacja: Kosi Bay, iSimangaliso Wetland Park, Republika Południowej Afryki <br/> Szczegóły techniczne: Canon EOS 5D Mark III + Canon EF 17-40 mm f/4L USM; 1/320 s; f/7.1; ISO 640; obudowa Seacam
<strong>“The art of courtship”, fot. Rachel Bigsby, Wielka Brytania <br/> Zwyciężczyni w kategorii “Natural Artistry” </strong><br /><br /> Rachel Bigsby sfotografowała parę głuptaków na tle “pomalowanych” odchodami klifów. Płynąc łodzią po wzburzonym morzu, Rachel zdała sobie sprawę, że osiągnięcie jej wizji pokazania głuptaków na tle wysokich klifów będzie trudne. Jednak gdy łódź zrównała się ze skałami, zauważyła tę parę - odizolowaną na niższej półce, splatającą szyje i otoczoną smugami guana. Każdego lata wyspa Noss gości ponad 22 000 głuptaków, które powracają, aby rozmnażać się na półkach wyrzeźbionych przez żywioły. Gatunek ten najbardziej ucierpiał podczas epidemii ptasiej grypy w 2022 roku. <br /><br /> Lokalizacja: Narodowy Rezerwat Przyrody Noss, Szetlandy, Szkocja, Wielka Brytania <br/> Szczegóły techniczne: Nikon D850 + Sigma S 60-600 mm f/4.5-6.3 DG OS HSM; 1/1600 s; f/11; ISO 5000
<strong>“Lights fantastic”, fot. Sriram Murali, Indie <br/> Zwycięzca w kategorii “Behaviour: Invertebrates” </strong><br /><br /> Zdjęcie przedstawia nocne niebo i las oświetlony świetlikami. Sriram połączył pięćdziesiąt 19-sekundowych ekspozycji, aby pokazać błyski świetlików w lesie w pobliżu jego rodzinnego miasta. Świetliki rozpoczynają aktywność o zmierzchu, gdy jest ich zaledwie kilka, po czym ich częstotliwość wzrasta i pulsują zgodnie w całym lesie jak fala. Za pomocą bioluminescencji świetliki, które w rzeczywistości są chrząszczami, przyciągają partnerów. Ciemność jest niezbędnym składnikiem tego procesu. Zanieczyszczenie światłem wpływa na wiele nocnych stworzeń, ale świetliki są na nie szczególnie podatne. <br /><br /> Lokalizacja: Rezerwat tygrysów Anamalai, Tamil Nadu, Indie <br/> Szczegóły techniczne: Canon EOS 6D + Canon EF 24 mm f/1.4L USM; 19 s; f2; wielokrotna ekspozycja; ISO 6400; statyw Manfrotto
<strong>“The wall of wonder”, fot. Vihaan Talya Vikas, Indie <br/> Zwycięzca w kategorii “10 lat i mniej” </strong><br /><br /> Vihaan Talya Vikas obserwuje, jak pająk Herennia multipuncta uniemożliwia swojej ofierze ucieczkę. Była to pierwsza wizyta Vihaan w gaju tamaryndowca. Zafascynowany opowieściami o hinduskim bogu Krysznie, Vihaan odniósł wrażenie, że pająk uplótł swoją sieć pod wpływem dźwięku fletu Kryszny. Pająk ten, z rodziny Krzyżakowatych, tworzy sieć w kształcie koła z lepkich nici, aby złapać latające owady. Gdy pająk rośnie, wydłuża swoją sieć, która oplątuje wszystko, co na niej wyląduje. <br /><br /> Lokalizacja: Nallur Heritage Tamarind Grove, Karnataka, Indie<br/> Szczegóły techniczne: Canon EOS 7D Mark II + Venus Optics Laowa 15 mm f/4 1:1 Macro; 1/200 s; f5,6; ISO 100; statyw Vanguard
<strong>“Face of the forest”, fot. Vishnu Gopal, Indie <br/> Zwycięzca w kategorii “Animal Portraits”</strong><br /><br /> Vishnu Gopal sfotografował moment, w którym tapir amerykański ostrożnie wychodzi z bagnistego brazylijskiego lasu deszczowego. Po znalezieniu tropów kopyt na leśnej ścieżce w pobliżu swojego obozowiska, Vishnu czekał w pobliżu. Godzinę później pojawił się tapir. Używając długiej ekspozycji i światła latarki, Vishnu sfotografował odwróconą w bok głowę tapira, gdy ten wyłaniał się z lasu. Tapiry amerykańskie żyją w lesie, żywią się owocami i inną roślinnością, a przez to działają jako rozsiewacze nasion. Ta ważna relacja jest zagrożona przez utratę siedlisk, nielegalne polowania i kolizje drogowe. <br /><br /> Lokalizacja: Tapiraí, São Paulo, Brazylia <br/> Szczegóły techniczne: Nikon D850 + Nikkor AF-S 14-24 mm f/2.8G ED przy 14 mm; 1/30 s; f/6.3; ISO 1600; latarka